ગુજરાતની ત્રણ હસ્તીઓ પદ્મ એવોર્ડથી સન્માનિત

રાષ્ટ્રપતિએ ગુજરાતના શ્રીમતી કુમુદિની લાખિયા (મરણોત્તર)ને કલા ક્ષેત્રમાં પદ્મ વિભૂષણ, શ્રી લવજીભાઈ નાગજીભાઈને કલા ક્ષેત્રમાં પદ્મશ્રી અને શ્રી ચંદ્રકાંત બળવંતરાય સોમપુરા (અન્ય - સ્થાપત્ય)ને પદ્મશ્રી એનાયત કર્યા

પ્રજા પંખ સચીન: 27 MAY 2025 8:00PM by PIB Ahmedabad

પુરસ્કાર વિજેતાઓના જીવન અને કાર્યોનો સંક્ષિપ્ત અહેવાલ નીચે આપેલો છે -

શ્રીમતી કુમુદિની લાખિયા (મરણોત્તર)

શ્રીમતી કુમુદિની લાખિયા એક પ્રખ્યાત કથક નૃત્યાંગના હતા. જેમની નૃત્ય કારકિર્દી 75 વર્ષથી વધુ લાંબી હતી.

17 મે, 1930ના રોજ જન્મેલા શ્રીમતી લાખિયાએ અલ્હાબાદ યુનિવર્સિટીમાંથી કૃષિ વિજ્ઞાનમાં શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. નૃત્ય ક્ષેત્રે તેણીની સફર 17 વર્ષની ઉંમરે આકસ્મિક રીતે શરૂ થઈ, જ્યારે પ્રખ્યાત ભારતીય નર્તક શ્રી રામ ગોપાલે તેણીને પોતાના સાથી તરીકેની ભૂમિકા ઓફર કરી હતી. તેમની સાથે તેમણે વિશ્વભરમાં પ્રવાસ કર્યો અને આ અનુભવે નૃત્ય પ્રત્યેના સર્વાંગી અભિગમ અને આ ક્ષેત્ર પ્રત્યેની તેમની આજીવન પ્રતિબદ્ધતાનો પાયો નાખ્યો. તેમને નવી દિલ્હીના શ્રી રામ ભારતીય કલા કેન્દ્ર ખાતે મહાન ગુરુ શ્રી શંભુ મહારાજજી પાસેથી કથકમાં વધુ તાલીમ લેવા માટે ભારત સરકારની શિષ્યવૃત્તિ મળી હતી.

પચાસથી વધુ દેશોમાં નૃત્યાંગના તરીકે લાંબી અને સફળ કારકિર્દી પછી, શ્રીમતી લાખિયાએ એકલ કલાકાર તરીકેની કારકિર્દી છોડી દીધી અને 1964માં અમદાવાદમાં કદંબ નૃત્ય કેન્દ્ર શરૂ કર્યું, જ્યાં તેમણે કથક નૃત્યની તકનીક, શબ્દભંડોળ અને પ્રસ્તુતિ વિકસાવવા પર પોતાની ઊર્જા અને દ્રષ્ટિ કેન્દ્રિત કરી હતી. કથક માટે તેમના લાંબા પ્રયાસમાં, તેમણે તેને તેની ગ્રામીણ અને મંદિર 

પૃષ્ઠભૂમિ અને દેવદાસીઓના નૃત્ય હોવાના કલંકથી બચાવ્યું અને તેને ભારતીય સામાજિક માળખાની ઊંચાઈએ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઉંચુ કર્યું અને ભારતની પ્રાચીન શાસ્ત્રીય કળાઓમાં તેનું યોગ્ય સ્થાન આપ્યું. તેમણે પોતાના વિદ્યાર્થીઓને સખત દિનચર્યામાં તાલીમ આપી અને તેમની મદદથી, તેમણે 1973માં કોરિયોગ્રાફી અને નૃત્ય ડિઝાઇનિંગ શરૂ કર્યું હતું. તેમની પર્ફોર્મિંગ કંપની કદંબે વિશ્વભરમાં (ચાળીસથી વધુ દેશો) વ્યાપક પ્રવાસ કર્યો છે, જ્યાં તેને વિવેચકો તરફથી પ્રશંસા અને પારખુ લોકો તરફથી આવકાર મળ્યા છે. કદંબે કથક નૃત્ય શૈલીના વિષય અને તેની નૃત્ય નિર્દેશન પ્રત્યે બુદ્ધિશાળી અભિગમ લાવીને તેને એક નવું પરિમાણ આપ્યું છે. કદંબ ડાન્સ સેન્ટરે કથક નૃત્ય શૈલીની વાર્તા દ્વારા ભારતની વાર્તાને જીવંત કરી છે.

શ્રીમતી લાખિયાને 1987માં 'પદ્મશ્રી' અને 2010માં 'પદ્મ ભૂષણ'થી નવાજવામાં આવ્યા હતા. 1990માં તેમને ગુજરાત સરકાર તરફથી 'પંડિત ઓમકારનાથ પુરસ્કાર', 2003માં મધ્યપ્રદેશ સરકાર તરફથી 'કાલિદાસ સન્માન', 2012માં કેન્દ્રીય સંગીત નાટક એકેડેમી તરફથી 'ટાગોર રત્ન' અને 2021માં કેરળ સરકાર તરફથી 'ગુરુ ગોપીનાથ રાષ્ટ્રીય નાટ્ય પુરસ્કાર' મળ્યો હતો. 2021માં તેમને ગ્વાલિયરની આઇટીએમ યુનિવર્સિટી દ્વારા માનદ ડોક્ટરેટની પદવી એનાયત કરવામાં આવી હતી. તેઓ કાઉન્સિલ ઇન્ટરનેશનલ ડે લા ડાન્સે (સીઆઈડી, પેરિસ), સંગીત નાટક અકાદમી (નવી દિલ્હી), કલાક્ષેત્ર (ચેન્નાઈ), કથક કેન્દ્ર (નવી દિલ્હી), ભારતીય સાંસ્કૃતિક સંબંધો પરિષદ (નવી દિલ્હી) જેવી મહત્વપૂર્ણ સંસ્થાઓના સલાહકાર બોર્ડમાં 

રહી ચૂક્યા છે.

શ્રીમતી લાખિયાનું 12 એપ્રિલ, 2025ના રોજ અવસાન થયું.      

******

શ્રી લવજીભાઈ નાગજીભાઈ પરમાર

શ્રી લવજીભાઈ નાગજીભાઈ પરમાર ટાંગલિયા હસ્તકલાના અનુભવી વણકર છે, જેમણે ટાંગલિયા વણાટની કળામાં નિપુણતા મેળવી છે.

28 જુલાઈ 1959ના રોજ જન્મેલા શ્રી પરમારે ગુજરાતના વઢવાણમાં 8માં ધોરણ સુધીનો અભ્યાસ કર્યો છે. શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા પછી, તેમણે તેમના પિતા સાથે પરંપરાગત ટાંગાલિયા હસ્તકલામાં કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. ટાંગલિયા વણાટ, જેને દાણા વણાટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશની 700 વર્ષ જૂની વણાટ તકનીક છે. આ હસ્તકલાની વિશિષ્ટતા વાર્પ થ્રેડની આસપાસ વેફ્ટને ફેરવીને બનાવેલ ડોટ પેટર્નમાં રહેલી છે, જે ફેબ્રિક પર ભરતકામ જેવું મણકાનું કામ બનાવે છે. તે આ કારીગરી પ્રત્યે અત્યંત ઉત્સાહી છે અને તેમણે ખાતરી કરી કે તે તેની સાથે સંકળાયેલી બધી કુશળતા અને જ્ઞાનમાં નિપુણતા ધરાવે છે.

શ્રી પરમારે તેમની વણાટ તકનીકમાં વધુ સુધારો કરવા માટે વીવર્સ સર્વિસ સેન્ટર, અમદાવાદમાંથી તાલીમ લીધી છે. તેમણે અહીંથી 4 મહિનાની તાલીમ પૂર્ણ કરી અને તે તાલીમને પોતાની કારીગરીમાં લાગુ કરી અને આ કલા સાથે સંકળાયેલા વણકરોને તેમની ઉત્પાદકતા અને ઉત્પાદન ગુણવત્તા સુધારવામાં મદદ કરી. હસ્તકલા ક્ષેત્રે અને સમાજ માટેના તેમના કાર્યને કારણે તેમને 1990માં ભારત સરકારના કાપડ મંત્રાલય તરફથી તેમના ટાંગલિયા વૂલન શાલ માટે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યો હતો. આ કારીગરીને પુનર્જીવિત કરવામાં અને યુવા વણકરોને ટેકો આપવામાં તેમના યોગદાનને આ પ્રદેશમાં વ્યાપકપણે માન્યતા આપવામાં આવે છે. આ હેતુને ટેકો આપવા માટે, તેઓ યુવા પેઢીને તાલીમ આપી રહ્યા છે અને આ હસ્તકલાની દૃશ્યતા વધારવા અને બજારના વલણોને સમજવા માટે દેશભરમાં મુસાફરી કરી 

રહ્યા છે.

1996-2006ના સમયગાળા દરમિયાન, કાચા માલની ઊંચી કિંમત, બજારની મોસમ અને ગ્રાહકોના કૃત્રિમ વસ્ત્રો પ્રત્યેના બદલાતા વલણને કારણે ટાંગલિયા વણકરોને આર્થિક તકલીફનો સામનો કરવો પડ્યો. ઘટતા માર્જિનને કારણે લગભગ 300- 350 વણકરોને ટાંગલિયા વણાટ છોડી દેવાની ફરજ પડી હતી. પરંતુ શ્રી પરમારે વણાટ પ્રત્યેનો તેમનો જુસ્સો ચાલુ રાખ્યો છે. તેમના અવલોકનના આધારે, તેમણે વણાટ તકનીકમાં કેટલાક નવીન ફેરફારો કર્યા છે, પિટ લૂમથી હાથવણાટ તરફ સ્થળાંતર કર્યું છે, કપાસ રજૂ કરીને ઉત્પાદનને વધુ ગ્રાહક મૈત્રીપૂર્ણ બનાવ્યું છે અને નવી ડિઝાઇન લાવીને અને ઉત્પાદનોમાં ફેરફાર કર્યા છે. તેમના સતત પ્રયાસોએ માત્ર કારીગરીને ટકાવી રાખી છે અને સાચવી રાખી છે, પરંતુ ટાંગલિયા વણકરોમાં પણ રસ પેદા કર્યો છે અને ફેક્ટરીમાં દૈનિક વેતન મજૂર તરીકે કામ કરતા ઘણા વણકર કારીગરોમાં જોડાયા છે. તેમણે વણકરોને લૂમ અને શેડ હેઠળ જગ્યા પૂરી પાડી છે. જેથી તેઓ નવી ટેકનિક શીખી શકે અને ફરીથી વણાટ શરૂ કરી શકે.

વર્ષ 2019માં, શ્રી પરમારને ભારત સરકારના કાપડ મંત્રાલય તરફથી સંત કબીર પુરસ્કારથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. તેમને આ પુરસ્કાર કુદરતી રીતે રંગાયેલી ટાંગલિયા સાડીના વિશિષ્ટ ડોટેડ પેટર્ન સાથે વણાટ બદલ મળ્યો 

હતો.

******

શ્રી ચંદ્રકાંત બળવંતરાય સોમપુરા

શ્રી ચંદ્રકાંત બળવંતરાય સોમપુરા એક પ્રખ્યાત મંદિર સ્થપતિ છે - જેમણે ઉચ્ચ ધાર્મિક મૂલ્ય ધરાવતા અનેક મંદિરોમાં યોગદાન આપ્યું છે.

8 નવેમ્બર, 1943ના રોજ ગુજરાતના પાલિતાણામાં જન્મેલા શ્રી સોમપુરાએ તેમની સ્થાપત્ય યાત્રા બાળપણમાં જ શરૂ કરી હતી. 1967માં તેમના પિતાના અવસાન પછી, તેમના દાદા (પ્રખ્યાત અને પ્રતિષ્ઠિત આર્કિટેક્ટ, શ્રી. પ્રભાશંકર ઓ. સોમપુરા) એ માર્ગદર્શકની ભૂમિકા સંભાળી. શ્રી સોમપુરાએ 1967માં આરસપહાણના વ્યવસાયમાં પોતાની કારકિર્દી શરૂ કરી હતી અને બાદમાં મંદિર સ્થાપત્યનો કૌટુંબિક વ્યવસાય સંભાળ્યો હતો. શામળાજી મંદિરના નવીનીકરણ સ્થળે, તેમણે વ્યવહારુ જ્ઞાન મેળવ્યું, જ્યાં તેમણે શિલ્પ દ્વારા સમાંતર સાહિત્યનો અભ્યાસ ચાલુ રાખ્યો. તેમને તેમના પ્રખ્યાત દાદા સાથે 15 વર્ષ સુધી કામ કરવાનો લહાવો મળ્યો છે. તેમણે કારીગરી પર સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવાનો પણ અનુભવ મેળવ્યો છે. તેમના દાદાના માર્ગદર્શન હેઠળ, તેમણે સર્જનાત્મક કલાકૃતિઓ ડિઝાઇન કરી, જેમાં શ્રી હસ્તગિરી 72 જિનાલય, પાલિતાણા, ગુજરાત, શ્રી શેષશાયી વિષ્ણુ મંદિર, નાગડા, એમ.પી. અને ઉત્તર પ્રદેશના શ્રી રેણુકટેશ્વર મહાદેવ મંદિરનો સમાવેશ થાય છે.

1979માં, શ્રી સોમપુરાએ તેમના સ્વર્ગસ્થ દાદા દ્વારા સ્થાપિત સંગઠિત વ્યવસાય સંભાળ્યો અને અનેક પ્રોજેક્ટ્સ પૂર્ણ કર્યા હતા. તેમનો ઉદ્દેશ્ય આ સ્થાપત્યને જીવંત રાખવાનો અને તેને તેમના દાદાએ જે સમૃદ્ધિ મેળવવાનો હતો તે આપવાનો હતો. તેમણે પોતાની સ્થાપત્યકળાને વધુ શુદ્ધ કરી અને અક્ષર ધામ-ગાંધીનગરનું નિર્માણ કર્યું, શિવ મંદિર-સિંગાપોર, વિષ્ણુ મંદિર, બેંગકોક, ઇન્ડોનેશિયા, સ્વામી નારાયણ મંદિર-લંડન, અંબાજી માતાજી-અંબાજી, જૈન દેરાસર-(શિકાગો અને હ્યુસ્ટન, યુએસએ), સ્વામિનારાયણ મંદિર-સુરત અને મુંબઈ,  108, પાર્શ્વનાથ ભક્તિ વિહાર- શંખેશ્વર, સાંવરિયાજી મંદિર ચિત્તોડ, પ્રભાસ પાટણમાં સોમનાથ મંદિરનો નૃત્ય મંડપ, બહુચરાજી મંદિર, ભાવનગર, ગુજરાત, આવા મંદિરોએ મૂલ્યવાન મંદિરોની રચનામાં તેમની કુશળતાનો ઉપયોગ કર્યો છે.

‘અક્ષરધામ’ જેવા મંદિરો અને વિદેશમાં આવેલા મંદિરોએ શ્રી સોમપુરાને આ ક્ષેત્રમાં અગ્રણી બનાવ્યા છે. તેમના માર્ગદર્શન હેઠળ તેમના દ્વારા તૈયાર કરાયેલા અયોધ્યામાં શ્રી રામ મંદિર માટેની યોજનાઓ તેમના અભિવ્યક્તિ તરીકે નિર્માણાધીન છે. પ્રકાશનના ક્ષેત્રમાં, "પ્રતિમા કલા નિધિ" અને "વાસ્તુ કલા નિધિ"માં વિવિધ ચિત્રોની તૈયારી તેમનું યોગદાન છે. તેમણે તેમના દાદા દ્વારા અધૂરા છોડી દેવાયેલા "વાસ્તુની ઘંટુ"નું પ્રકાશન પૂર્ણ કર્યું, જેમાં તેમનું મુખ્ય ધ્યાન મંદિરોના વિકાસ પર હતું.

તેઓ નજીકના ભવિષ્યમાં બે અધૂરા ગ્રંથો પ્રકાશિત કરવાનો અને તેમના સ્વર્ગસ્થ દાદાના અમૂલ્ય કાર્યોનું પુનઃમુદ્રણ કરવાનો ઇરાદો ધરાવે છે.

શ્રી સોમપુરા અનેક સન્માન અને પુરસ્કારો પ્રાપ્ત કરનાર છે. 1995માં લંડન ખાતે સ્વામી નારાયણ મંદિર ખાતે તેમના માસ્ટર વર્ક માટે તેમને ‘આર્કિટેક્ટ અને ડિઝાઇન’ માટે ખાસ પુરસ્કાર મળ્યો છે. ભારતભરમાં તેમના કાર્યો માટે તેમને ‘ધ ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ આર્કિટેક્ટ્સ’ તરફથી પુરસ્કારો મળ્યા છે. ‘એબીપી અસ્મિતા સન્માન પુરસ્કાર’ અને ‘ન્યૂઝ 18 ઇન્ડિયા અમૃત રત્ન એવોર્ડ’ જેવા વિવિધ સમાચાર અને પ્રકાશનો તરફથી તેમના નામ હેઠળ માન્યતાઓ આપવામાં આવી છે. ‘શ્રી ગુરુજી પુરસ્કાર’, ‘સ્ટોન ફેડરેશન નેચરલ સ્ટોન એવોર્ડ’, ‘જેસીએઆરસી એવોર્ડ’, ‘શ્રી ભાગવત ભવન’ સંસ્થા દ્વારા તેમના યોગદાન માટે તેમને મળેલા કેટલાક પુરસ્કરોછે.